امکانهای متنوع مغز آدمی و غفلتهای ما از گنج درون
برمبنای مباحثی که تحت عنوان نیمکرههای مغز[1] صورت گرفته است، در برخی از ما نیمکره راست مخ فعال میشود ودر برخی دیگر؛ نیمکره چپ. (برای تفصیل بنگرید به: Sousa,1995 ). اما معمولا ما نمیتوانیم از همه ظرفیتهای پهناور مغز خویش بهره مطلوب بگیریم.
نیمکرههای مغز متأخر ترین بافتهای تکامل یافته در تکامل مغز پستانداران تا انسان هستند. حجم مغز حتی در انسان نماها یک سوم حجم مغز انسان کنونی بوده است. یاختههای عصبی جدید التکوینی با شبکه بسیار پیچیده ای از ارتباطات عصبی، این دو نیمکره را تشکیل میدهند و وزن مغز را بیشتر میکنند.
این بافتها تنها از حدود صد هزارسال گذشته در شیبی از تکامل آناتومیک تکوین یافتند و انسان را با تواناییهای کلامی وشناختی عالی پدید آوردند. شواهد عملکردهای عالی مغز آدمی بیش از چند هزار سال (حداکثر ده وچند هزار سال)قدمت ندارد. این نیمکرههای مغز قابل مقایسه اند با ساقه مغزو نیز لوب حاشیه ای« مغز اول » که به مراحل متقدم تاریخ تکامل پستانداران تعلق دارد.
ساقه مغز در هوشیاری عمومی، خواب، تنفس، گردش خون نقش دارد و لوب حاشیه ای« مغز اول » کارکردهایی مانند جنسی واحساسی را پشتیبانی میکند. « مغز اول » در کارهایی نقش دارد که استدلال در او کم رنگ است مانند میل به بقا وتولید مثل. گاهی با آن کاری انجام میدهیم و سپس با مغز جدید، پردازش و قضاوت می کنیم(شکل زیر):
ما به یمن تکامل آناتومیک خود وبا رشد نیمکرههای مغز است که موجودی برخوردار از «امکان آگاهی» شده ایم. آثار وجودی نازل که در موجودات دیگر به طور غریزی ظاهر میشود، در ما میتواند در سطحی بالاتر وبه صورت آثار کمال انسانی ظهور پیدا بکند واین موکول به کاربری مغز وموقوف به آگاهی است
امکانهای مغز ما چیست؟ نیمکره چپ از لوب پیشانی نقش مهمی در زبان و تکلم دارد. لوب پیشانی بویژه ناحیه جلوی آن کارکرد مهمی در شعور، منطق، تفکر و حافظه دارد. اختلال در آن نظام داوری و اخلاق انسانی ما را مختل میکند. نهایت اختلال وآسیب در اینجا به اغماء منجر میشود. نیمکره راست از لب آهیانه، کارکرد درک فضائی دارد. اختلال آن جهت یابی فضائی را از بین میبرد و شخص حتی سمت چپ بدن خود را نیز به جا نمیآورد. نیمکره راست از لوب گیجگاهی نقش مهمی در ادراک رنگها و ادراک موسیقایی دارد وچپ آن درادراک صداها و گرامرگفتار نقش دارد وباهم حافظه را عملیاتی میکنند.
اگر نیمکره راست مغز مان فعال سازی بشود ؛ قابلیتهایی از نوع زیر در ما توسعه مییابد:
– قدرت تصویرگری
– خصوصیت تصویر آفرینی
– تجسم
– تخیل
– درک مستقیم
– ترکیب ادراکات
– کل نگری
– ذهن موسیقایی
– و توان بصری
و اگر نیمکره چپ مغز مان را فعال بکنیم، ظرفیتهایی مانندموارد زیر در ما بسط مییابد:
– قدرت طبقه بندی
– تحلیل
و در صورتی که هر دو فعال سازی شوند، همه این انواع توانایی در ما امکانپذیر خواهد بود.
در شکل زیر نیمکرههای راست وچپ مغز[8] نشان داده شده است[i]
مباحث مربوط به تفاوتهای فعال تر بودن دو نیمکره از دهه 60 قرن بیستم آغازشد، اما ریشه در تحقیقات قرن نوزده داشت. در قرن نوزده بود که پاول بروکا[9] اهمیت نیمکره چپ را برای کارکردهای کلامی به میان آورد. ناحیهای در قطعه پیشانی نیمکره چپ که به نام بروکا نامیده شد، نقش مهمی در تکلم دارد. در سال 1874، کارل ورنیکه[10]، کمی عقبتر از ناحیه بروکا و در گیجگاه، به محلی برخورد که لطمه در آن هم زبان گفتاری و هم زبان نوشتاری را مختل میکند که این قطعه نیز به نام او شهرت یافت[11]
پنفیلد[12] که جراح اعصاب بود، توانست از طریق تحریک الکتریکی سطح مغز بیماران در حالت بی حسی موضعی وبررسی پاسخ آنها به تحریکات، نواحی مختلف قشر خاکستری را از نظر کارکردهای خاص آنها متمایز بکند (مثلا نقش لوب پیشانی در ادراکات عالی، آهیانه در ادراکات حسی، لوبهای پس سری در بینایی، و….).
در سال 1981 راجر اسپری[13] به خاطر تحقیقاتش درباب آثار متمایز فعال شدن دو نیمکره، جایزه نوبل برد(Raj, et al,2007 ). اسپرینگر وهمکارش در1981، نقش بارز نیمکره راست در تصاویر ونیمکره چپ در کلمات را بررسی کردند( Springer & Deutsch, 1981 ). تاکر وهمکاران در 1999، نتایج مطالعات خود را درباب نقش نیمکره راست در درک فضایی ارائه کردند(Tucker et a,1999 ).
اما از اواخر قرن بیستم، ملاحظاتی توسط محققان (مانند (Corballis, 1998به دست داده شد که نشان میداد نباید در این دعاوی زیاده از حد اغراق کرد. اساسا رویکرد اختصاص کارکردها[14] به محلهای خاص مغز بر اثر مطالعات متأخر تر، متحول شده است. نه تفکر منطقی به نیمکره چپ محدود است ونه خلاقیت وشهود در انحصار نیمکره راست است. مردم لزوما با یک نیمکره فکر نمیکنند، آنچه هست کمتر فعال بودن یکی از نیمکرهها در مقایسه با نیمکره دیگر در طیفهایی از مردمان است. هر دونیمکره، سرمایۀ بدنی ما برای رشد وشکوفایی است.
شواهد نشان میدهد که نیمکرهها بخشی از کارهای یکدیگر را کم وبیش برعهده میگیرند. در مجموع هر نیمکره ضمن داشتن ظرفیتهای تخصصی تر، ظرفیتهای عمومی تر مغز را هم بالنسبه داراست. تحقیقات روان شناسی عصبی نشان میدهد که بخش مهمی از فعالیتهای شناختی مااز طریق پیوند میان کارکردهای دو نیمکره صورت میگیرد که توسط جسم پینه ای به هم وصل اند و نورونهای آن دو به هم ارتباط پیدا میکنند (برای تفصیل بنگرید به Raj, et al,2007 ).
بشر با این امکان فیزیولوژیک وآناتومیک میتواند طرح آگاهی بیفکند وزندگی خود را از طریق بهره گیری مغز خود بهبود ببخشد. نهادهای مختلف مانند خانواده، نظامهای آموزش وپرورش و سایر سیستمهای اجتماعی میتوانند به ظاهر شدن قابلیتهای نهفته مغز آدمی کمک بکنند که مخصوصا در جوامعی مانند جامعه ما این کار به درستی ودر حد مطلوب انجام نمیگیرد بلکه حتی ظرفیتهای مغزی نسلها را عاطل وباطل میکنند.
اما در نهایت این خود ما هستیم که باید برای بهره وری از این ظرفیت عظیم وبرای ناوبری و کاربری مطلوب مغز خویش دست به کار بشویم.
منابع برای مطالعه
Corballis, M.C. (1998). Sperry and the Age of Aquaris: Science, values and the split brain. Neuropsychologia, 36, 1083-1087
Raj,S.,B. et al(2007) Recall of Visual and Auditory Stimuli as a function of Hemispheric Dominance and Preferred Modality in Learning. Journal of the Indian Academy of Applied Psychology,July 2007, Vol. 33, No.2, 275-284.
Sousa, D. (1995), How the brain learns: A classroom teacher’s guide. The National Association of Secondary School Principles.
Springer, S.P., & Deutsch,G.(1981). Left brain, rightbrain. New York: W.H.Freeman.
Tucker, D.M., Speiser, A., Hartry, Dougal,, L.Mc,Luu. P., & GrandRre, D de. (1999). Mood and Spatial Memory: Emotion and right hemisphere contribution to spatial cognition. BiologicalPsychology, 50, 103-125.
[10] Carl Wernicke(1848- 1905 )
[12] Wilder Penfield (1891 –1976)
[i] برای پیگیری بیشتر درخصوص تمایز عملکردها در دو نیمکره رجوع کنید به:
Hemispheric Dominance Inventory Test
http://brain.web-us.com/brain/braindominance.htm
http://brain.web-us.com/brain/LRBrain.html
دیدگاهتان را بنویسید