بار سیزدهم × درسگفتار 11

Published at 13 سال ago

تاریخ ذهن، از ذهن دوجایگاهی تا ذهن اول شخص خودآگاه

مقدمه

بر ذهن انسان، تاریخی گذشته است. انسان در طی این تاریخ، تحولات وتطورات مهمی داشته است. مطابق بررسی‌های زیست شناسی وانسان شناسی، از تاریخ نوع انسان( Homo )، حدود 2 میلیون سال می‌گذرد.

در طول این مدت، تغییرات زیادی در ذهن انسان پدید آمده است. این تغییرات لابد در بحبوحه ای از تجربه ویادگیری در انسان پدید آمده است. مهم ترین تحول تاریخ  ذهن ما، جهشی بوده است که با آن «ما»، مای امروزی شدیم.

 

جهش دوران ساز در تاریخ بشر

این جهش را از طریق دو عامل می‌توان توضیح داد:

یکم: زبان

دوم: آگاهی

انسان زبان ورز ِاندیشه ورز (Homo Sapiens)از رهگذر این جهش عظیم سربرآورده است. از قدمتش حدود 100 نسل بیشتر نمی‌گذرد.

این بخش از تاریخ ما سه چهار هزار سال بیش نیست! قبل از آن نیز اگر ردپای تاریخی «انسان زبان ورز» امروزی را ردیابی بکنیم به قدمتی حداکثر تا هشت هزار سال می‌رسیم.

اگر این«زبان ورزی» را در سوابق بسیار عام اولیه آن پی جویی بکنیم،  نهایتا به سی چهل هزار سال می‌رسیم. قبل از آن به پیشینه ای از نوع انسان(Homo) می‌رسیم که از الگوهای زبان ورزی واندیشه ورزی امروزی کاملا فاصله دارد

اکنون پرسش این است؛ وجه فارق انسان امروزی، به آن انسان دیروزی که اشاره کردیم چیست؟

آنچه به آن؛  ما، ما شده ایم  و آنچه به آن، انسان به معنی عام، انسان به معنای خاص امروزی شده است، زبان وبویژه آگاهی (consciousness) است

تاریخی بر ذهن ما گذشته است که آگاهی به معنای امروزی را نداشتیم. نوع آگاهی امروزی ما  را تنها از طریق «جهشی نیرومند» می‌توان توضیح داد که در «بدن-ذهن»(Body-mind) نوع بشر اتفاق افتاده است و در تاریخ انسان(Homo)  امر نوپدید دوران سازی  شده است.

با این جهش، تغییرات عظیمی در شبکه عصبی مغز انسان  پدید آمده است.  بافت مغز در تطابق با محیط ودر متن تجربه‌ها تکامل کرده است.

این جهش البته نه در خلأ بلکه در متن تحولاتی میسرشده است که در تجربه‌ها والگوی زیست وروابط بشر به وقوع پیوسته است.

 

نظریه تحول نوپدید

نظریه‌هایی این جهش قوی را توضیح دادند.  در اینجا بر نظریه تحول نوپدید[1] متمرکز می‌شویم. این نظریه، نخست توسط  مورگان[2] در نیمه نخست قرن بیست ارائه شد و بعدها بحث‌های بیشتری بر روی این نظریات صورت گرفت. (Clayton,2004: 13-17 )[i].

بر اثر این جهش بزرگ است که انسان به خودآگاهی و به تراز نوینی از «آگاهی اول شخص» دست یافته است. برای بررسی آثار این تحول، محققان به تحلیل محتوای نخستین نوشته‌های برجای مانده از دو سه هزارۀ پیش از میلاد پرداخته اند.

نوشته‌هایی که به خطهای هیروگلیف، هیراتیک و میخی  کشف شده ست. از مستند ترین این آثار اسطورۀ ایلیاد[3] است که گفته می‌شود متعلق به 900 سال قبل از میلاد است. هومر، شاعر یونانی  راوی این اسطوره است[ii]

در این آثار قدیمی شواهدی هست که محققان با بررسی آنها می‌کوشند تا وضع ذهن آدمی در قبل از حدود دوسه  هزار سال  پیش از میلاد را با وضع ذهن انسان در دوران اخیر سه چهار هزار ساله مقایسه بکنند.

گمانه زنی‌های حاصل از این بررسی‌ها، از جمله به فرضیۀ جینز(1992-1997) منتهی شده است. وی روان شناسی آمریکایی (دانش آموخته‌هاروارد، مک گیل و ییل) بود.

 

فرضیه ذهن دو جایگاهی

جینز فرضیه ای باعنوان ذهن دوجایگاهی[4] ارائه کرد (جینز، ترجمه1389: 85-100)[iii].

مطابق فرضیه ذهن دو جایگاهی، ذهن بشر در دوران قبل از سه چهار هزار سال پیش ساختاری داشت که  بر مبنای آن انسان‌ها احساس می‌کردند منبعی از بیرون به آنها دربارۀ امور سخن می‌گوید، راهنمایی می‌کند ودستور می‌دهد؛منابعی مانند ارواح، خدایان، پادشاهان، پریان، دیوان و….

تندیس‌های کشف شده، خدایان و«پادشاه-خداوندان» را در حال سخن گفتن به انسان نشان می‌دهند. دهان آنها باز است ودستشان را به اشاره دراز کرده اند(همان).

کارکردهای شناختی در حالت ذهن دوجایگاهی، به صورت دو پارۀ جدا از هم صورت بندی می‌شدند؛ پاره ای بیرونی که از نوع سخن یا  اشاره یا  الهام  است  وپاره ای درونی که از نوع شنیدن، دیدن و دریافت آن پیام است.

در دوران ذهن دو جایگاهی انسان، صداها و شهودات[5] از اقتدار زیاد برخوردار هستند. در اسطوره‌ها ما شاهد آثار این وضعیت از ذهن بشر هستیم. ذهن خودآگاه اول شخص ظهور نکرده است.

در اسناد، غالبا از منابع بیرونی وفرابشری وسخنان آنها صحبت  می‌شود  ونه فرایند آگاهی در ذهن آدمی. زبان خدایان وارواح  بر زبان انسان غالب است

مدتها این منابع بیرونی زیاد در دور دستها نبودند. انسان صداها ودستورها را از پیرامون واطراف(جنگل، بیابان و…) جستجو و دریافت می‌کرد.

 

ظهور آگاهی اول شخص در مناطق مختلف

بعدها با رشد درونی ذهن انسان، بتدریج این منابع بیرونی، دور دست تر ودر آسمانها جستجو شدند. اعتقاد به واسطه‌هایی میان آنها و انسان  پدید آمد و در نهایت با رشد بیشتر ذهن تاحد زیادی این منابع بیرونی غیبت یافتند وانسان از قابلیت‌های درونی ذهن مدد می‌جست: فرایند آگاهی.

بار 13

این فرایند در ذهن مدرن  وآگاهی مدرن به حدی از خود بنیادی بشر می‌رسد که با نوعی کسوف الهی دست به گریبان می‌شود.

در مناطق مختلف زمین، مردمان بر حسب وضعیتهای گوناگون آن منطقه،  دورۀ انتقال از ذهن دو جایگاهی به ذهن خودآگاه اول شخص تاریخ باستانی بشر را طی فرایندی طی کرده اند.

مثلا یونان  وحوزۀ مدیترانه این فرایند را در یک دورۀ گذار از ایلیاد واودیسه و سولون به افلاطون و بویژه ارسطو پشت سرگذاشته است. چینی‌ها ومناطق آن سوی آسیا با کنفوسیوس در سده ششم پیش از میلاد  وارد دورن آگاهی خود شده اند.

در هند این تحول در فاصله میان وداها با اوپانیشادها ونیز ظهورتعالیم  بودایی طی شده است. تاریخ وداها به معنای معرفت ودانش، بسیار قدیمی است. حتی ابتدا در قبل از هزاره دوم پیش از میلاد سنت شفاهی داشتند بعدها بود که در هزاره اول ودوم  پیش از میلاد مکتوب شدند. به هرحال وداها بیشتر به زبان خدایان هستند؛ به صورت سرود خدایان ونیایش‌ها ودستورهای قربانی وشعائر.

اوپانیشادها همان  ودانتا (به معنای پایان وداها )بودند. در سده‌های سوم تا ششم پیش از میلاد  تکوین وتکامل یافته اند وزبان انسانی تر وفلسفی تر دارند ودرآنها  به اسرار درونی تر وداها در آن سوی شعائر توجه می‌شود.

تعالیم بودایی نیز در همین سده‌های پیش از میلاد  ظهور یافته است.  تاریخ خود بودا قرن ششم وپنجم  قبل از میلاد است. در جزیره العرب حتی طی سده‌های  پس از میلاد، شیاطین به آدمها اشاره می‌کنند. فرشتگان پیام می‌آورند. شاعران از اجنّه چیزهایی می‌شنوند.

[1] Emergent Evolution

[2] L.Morgan

[3] Iliad

[4] bicameral mind

[5] Voices & Visions

منابع

[i]   Clayton, Philip ( 2004 )Mind and Emergence; From Quantum to Consciousness. Oxford University Press. http://www.scribd.com/doc/55424974/Clayton-Mind-and-Emergence-From-Quantum-to-Consciousness-Oxford-2004.

[ii] نفیسی، سعید (1377) ترجمه ایلیاد، اثر هومر. انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوازدهم.

[iii] جینز، جولیان(ترجمه1389)خاستنگاه آگاهی؛ در فروپاشی ذهن دو جایگاهی(کتابهای یک تا سوم). ترجمه خسرو پارسا ودیگران. تهران: آگاه.

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *